O gradu

---

Napisao: Nikola Guljevatej

Prema sopstvenim istraživanjima (diplomski rad iz geografije odbranjen na Sorboni oktobra 1999.)

i monografiji Zdravka Nedovića (Прњавор и његова околина, Графичар, Добој, 1999.)

Umjesto uvoda

"Pametni su ovo ljudi – rekao mi je jednom s onom čudnom mješavinom podrugljivosti i ozbiljnosti koja me je često zbunjivala. Primaju nerad od Istoka, ugodan život od Zapada, nikad ne žure, jer sâm život žuri; ne zanima ih da vide šta je iza sutrašnjeg dana, doći će šta je određeno, a od njih malo šta zavisi i zajedno su samo u nevoljama, zato i ne vole da često budu zajedno; malo kome vjeruju, a najlakše ih je prevariti lijepom riječi; ne liče na junake a najteže ih je uplašiti prijetnjom; dugo se ne osvrću ninašto, svejedno im je šta se oko njih dešava, a onda odjednom sve počne da ih se tiče, sve isprevrću i okrenu glavu, pa opet postanu spavači, i ne vole da se sjećaju ničeg što se desilo; boje se promjena jer su im često donosile zlo, a lako im dosadi jedan čovjek makar im činio i dobro. Čudan svijet, ogovara te a voli, ljubi te u obraz a mrzi te, ismijava plemenita djela a pamti ih kroz mnoge pjesme, živi inatom i sevapom i ne zna šta nadjača i kad. Zli, dobri, blagi, surovi, nepokretni, olujni, otvoreni, skriveni, sve su to oni i sve između toga. A povrh svega moji su i ja sam njihov, kao rijeka i kaplja, i sve što govorim kao da o sebi govorim.”

1. Prnjavore, na što si nalik ?

Opština Prnjavor nalazi se na području između donjih tokova Vrbasa i Bosne, južnih padina Motajice i prvih planina centralne Bosne koje počinju južno od Ljubića. Prnjavorski kraj ne nosi danas nikakvo posebno ime jer se nalazi na prelaznom području između Bosanske Krajine (zapadno od Vrbasa) i Bosanske Posavine koja se prostire od Dervente do Drine sjevernim dijelom Bosne.

Reljef u Prnjavorskoj opšini je uglavnom brežuljkast i blago naklonjen ka sjeveru, tj. prema Slavoniji. Cijela sjeverna Bosna predstavlja južni rub jedne šire cjeline : Panonske Nizije. Opština Prnjavor okuplja u sebi tri osnovna oblika reljefa koji se susreću duž cijelog ruba Panonije,a to su riječne ravnice, brežuljci i niske planine. Najniža tačka opštine nalazi se u mjestu Smrtički Mlin (117m nadmorske visine), a najviša na vrhu Ljubića zvanom Svinjar (596m). Više od polovice površine opštine (ukupno 631 km²) nalazi se ispod 200m nadmorske visine (ravnice i doline), ostatak se dijeli na dvije trećine između 200 i 400m (brda) i trećinu iznad 400m (planina Ljubić).

Dvije glavne doline su dolina Ukrine i dolina Vijake s pritokama. Dolina Ukrine ima oblik naopako okrenutog slova ipsilon (y). Velika i mala Ukrina u gornjem toku teku uzanim klisurama, a nizvodno od Gradine (kod Kulaša) spojene postaju mirnom nizijskom rijekom. Vijaka, u koju se ulijevaju Lišnja i Ilova pridružuje se Ukrini na Ukrinskom Lugu. Obje doline su iskorištene za saobraćaj izgradnjom magistralnih puteva ka Banjaluci i Derventi. Nekada su u dolinama Ukrine i Vijake bile ogromne šume hrasta kitnjaka ali je sječom od njih stvoreno obradivo zemljište, dok je močvarni dio oko ušća Vijake u Ukrinu preuređen u ribnjak.

Brdoviti dijelovi opštine mogu se podijeliti na one koji se nalaze sjeverno od Lišnje (koji naginju ka sjeveru u pravcu meridijana) i ona koja se nalaze južno (a koja su naboranu u dinarskom smjeru SZ-JI). Radi se o blago nagnutom zemljištu pogodnom za zemljoradnju koje ne predstavlja veću prepreku za saobraćajnice.

Ljubić je prva, tj. najsjevernija od planina kojom počinju planinski krajevi središnje Bosne. Sjevernije od Ljubića nalaze se samo starije usamljene planine Motajica, Majevica i Kozara. Oštre padine ove niske planine predstavljaju smetnju za prometnice koje ju zaobilaze. Južno od Ljubića planine su sve više i neprohodnije.

2. Prnjavore, od čega živiš ?

U prnjavorskoj opštini nema značajnijih rudnih bogatstava. U podnožju Motajice nalaze se ležišta nafte (koje je svojevremeno istraživala zagrebačka INA), ali u nedovoljnim količinama da bi se crpljenje isplatilo. Klima je umjereno-kontinentalna sa srednjim zimskim temperaturama izmedju –3 °C i –1°C te ljetnjim izmedju 20°C i 21°C. Glavninu padavina donose zapadni vjetrovi s proljeća i jeseni, dok suho vrijeme zimi i ljeti održava panonski ili ruski anticiklon. Godišnje padavine iznose izmedju 800 i 900 mm/m², a na Ljubiću i više od 1000 mm/m².

U opštini nalazimo osam tipova tla, uglavnom su kisela (prahulja i sionica) i prilično površinska, što je ostatak nekadašnje prirodne vegetacije. Naime, opština je nekada davno najvećim dijelom bila pokrivena hrastovom i grabovom šumom, od kojih su jedini veći ostaci Careva Gora i šume na Ljubiću. Šumski pokrivač zauzima trenutno oko četvrtinu opštine. Najstariji stanovnici Prnjavora i okoline još se sjećaju tih šuma, a jedna karta koju je izradila austrijska vojska 1783 prikazuje prnjavorski kraj s brojnim šumama i tek nekoliko prokrčenih polja oko Prnjavora, Drenove i Lišnje. Ovo pokazuje da je pejzaž oranica u ovom kraju dosta mlad i da je najveće promjene pretrpio u posljednjih 150 godina.

Kvalitet tla u opštini je dakle osrednji. Optimalno iskorištavanje zahtjeva upotrebu gnojiva, dodaju kreča da bi se smanjila kiselost i regulaciju vode. Ovakvi radovi su dosta skupi pa su provedeni samo u dolini Vijake sjeveroistočno od Prnjavora (državno dobro Ergela). Van ovih polja, prinosi su slabiji jer tlo više odgovara uzgoju voća no zemljoradnji, a osobito uzgoju šljiva po kojima je ovaj kraj (uz Semberiju) u XIX-om vijeku bio poznat od Sarajeva do Beča.

Industrijske i uslužne djelatnosti u opštini Prnjavor razvijale su se uglavnom za vrijeme Austro-Ugarske i razdoblju nakon Drugog svjetskog rata. Prvobitno se radilo o sitnijim postrojenjima (mlin, kožara, pilane) zasnovanim na korištenju prirodnih bogatstava, dok je planska komunistička industrijalizacija donijela nadogradnju i upotpunjavanje postojećih struktura (građevinska djelatnost, tvornica školskog namještaja, fabrika cipela) i nove “političke” fabrike bez lokalnih sirovina (tekstilna i industrija prerade metala). Cilj “političkih” ulaganja bilo je zaustavljanje iseljavanja novih naraštaja Prnjavorčana koji u sve većem broju od sredine šezdesetih godina odlaze u inostranstvo (najviše u Njemačku i Austriju).

Aktivnosti vezane za adminsitraciju razvijaju se u gradu Prnjavoru od otkada je postalo sjedište sreza 1885 : sudstvo, policija, vatrogasna služba i drugo. Od ranije su tu postojale škole, udruženja i druge kluturne ustanove, dok se trgovina razvijala u glavnom izvozeći lokalne proizvode i opskrbljujući lokalno stanovništvo zanatskom i industrijskom robom. Nakon 1945 razvijaju se u Prnjavoru i druge aktivnosti : trgovina, transport, radio, gimnazija, ribnjak, pa i turizam, doduše vrlo skromno oko banje Kulaši i ambicioznih planova o razvoju lovnog i ribolovnog turizma medjunarodnih razmjera…

Iako to mlađim Prnjavorčanima može izgledati neobično, prnjavorska opština spada u dijelove Bosne s najvećim udjelom poljoprivrednog stanovništva, kao i među najsiromašnije opštine. No, statistike ne uzimaju u obzir u obračun prihoda novac koji radnici “na privremenom radu u inostranstvu” šalju svojim porodicama. S obzirom da je van zemlje odlazilo mahom seosko stanovništvo, krajem osamdesetih godina, na vrhuncu ekonomske krize i inflacije, građanska srednja klasa postaje novčano slabija od nekadašnjih seoskih siromaha koji su otišli u svijet trbuhom za kruhom…

3. Prnjavore, ko su tvoji stanovnici ?

a) Nekada davno…: prastanovnici

Najstarija pronađena naselja na prnjavorskom području su praistorijska i nalaze se nedaleko od Kulaša na brdu Lučić gdje je živio Krapinski pračovjek. Arheološka nalazišta slične prirode pronađena su u Popovićima, Štrpcima i drugdje ali nisu sistematski istražena. U istorijskom dobu, prije dolaska Slovena ovaj kraj je bio nastanjen ilirskim i tračkim plemenima, a od pada sjevernog djela današnje Bosne pod Rimsko Carstvo u I-om vijeku n.e. sa njima se miješa romanizirano stanovništvo. Područje je pripadalo rimskoj provinciji Pannonia Inferior (Donja Panonija).

Sa dolaskom Slovena u ove krajeve u VII-om vijeku, ilirsko i romanizirano starosjedilačko stanovništvo se jednim dijelom povlači u unutrašnjost prema Dalmaciji, ali je i dobrim djelom asimilirano u moru Slovena. Nedostatak naselja iz ovog razdoblja pokazuje da su u to vrijeme Slaveni bili stočari, lovci i ribolovci, nomadi ili polunomadi, ratnici i lutalice koji su živjeli u zemunicama, šatorima od pruća ili drvenim kolibama. Gajili su ovce, ljeti u središnjoj Bosni i njenim planinskim pašnjacima a zimu su provodili u ravničarskim krajevima sjeverne Bosne.

Nema podataka o plemenskoj pripadnosti Slovena koji su se naselili u prnjavorskom kraju. Tadašnji Srbi ili Hrvati samo su skup rodova bez moderne nacionalne svijesti, kulturnog ili vjerskog identiteta, ili političke organizacije modernog tipa. Jedino što ih veže s današnjim Srbima i Hrvatima je ime plemena. Razvoj jezika, različitih vjeroispovjesti, kulturnog i političkog razvoj daće ondašnjim Slavenima identitet Srba, Hrvata i Bošnjaka. Tako da pitanje “istorijskog prava” na Prnjavor (tj. "ko se prvi tu doselio?") nema smisla, pa se njime nećemo ni baviti.

b) Srednji Vijek : župa Glaž

Prnjavorski kraj u srednjem vijeku nalazio se na granici između kraljevine Hrvatske, tj. Mađarske i kraljevine Bosne, pa je često mijenjao vladara.

Prva naselja na području današnje prnjavorske opštine koja se pominju u pisanim izvorima jesu tvrđava Glaž (castrum Galaas ili Glas), sjedište istoimene župe i njena varoš Srida s uređenom gradskom upravom i sucem. Više izvora pominje ovu župu ali do sada nije sa sigurnošću ustanovljeno gdje se nalazila navedena tvrđava (Gradina kod Kulaša jedno je od najvjerovatnijih mjesta). Prema povelji bosanskog kralja Stjepana Tome Ostojića iz 1446. godine, vidi se kako daruje sinove jednog vojvode (Ivaniša Dragišića) brojnim selima iz ove župe, što dokazuje da se župa prostirala oko Ukrine, na području današnjih opština Prnjavor, Derventa i Kotor-Varoš. Za razliku od današnjeg isključivo vjerskog i crkveno-upravnog značenja, riječ “župa” u Srednjem vijeku u nas označava osnovnu jedinicu, ujedno i vjersku (tj. crkvenu opštinu, isto što je i parohija za pravoslavce ili ????? za muslimane) i upravnu (tj. posjed nekog plemića).

Prvi pomen je iz XIII-og vijeka : godine 1244. mađarski kralj Bela IV izabrao je Glaž za svoje privremeno sjedište kada je išao pokoravati bosanskog bana Mateja Ninoslava pa je iz Glaža potpisao niz dokumenata. Najvjerovatnije je da je tvrđava postojala prije mongolskog upada 1241. koji ju je najvjervoatnije zaobišao jer se jedan kralj sigurno nebi smjestio u razrušenom gradu ? Glaškom župom vladala je moćna biskupska loza Babonića za vrijeme bosanskog kralja Tvrtka Kotromanića, a od 1361. godine Glaž prelazi u ruke slavonskog bana Leustahija. Čitav niz crkvenih i svjetovnih dokumenata govori o Glažu sve do 1469. kada se po zadnji put pominje tamošnji franjevački samostan osnovan 1372. godine. U jednom od popisa župa i crkvi zagrebačke biskupije iz XIV-og vijeka nalazi se i crkva Lesnia koja nije sa sigurnošću locirana ali je mogce da se radi o seoskoj crkvi u Lišnji.

Ovi podaci govore da su stanovnici prnjavorskog kraja prije no što je njime zavladalo Otomansko Carstvo bili katoličke vjeroispovjesti i da su pripadali prvo zagrebačkoj, a onda bosanskoj i pečujskoj biskupiji. Franjevci su bili zaduženi za iskorjenjivanje bogumila u Bosni, ali se nigdje ne pominjeda ih je bilo u Glažu. Jedini nepotvrđeni znaci njihova postojanja u prnjavorskom kraju bili bi stećci u Devetini, Pečeneg Ilovi i Vijačanima. Stanovnici prnjavorskog kraja tada su govorili ikavicom čakavskog dijalekta, a ostaci ikavice još uvijek se mogu susresti u zabačenijim selima.

c) Otomansko razdoblje : ratovi, seobe i obraćenja

Župa Glaž je pod Otomansku vlast došla u prvoj polovini XVI-og vijeka, najvjerovatnije izmedju pada Jajca i Banjaluke 1528. i pada Gradiške 1537. Ovaj događaj je najvažniji u istoriji stanovništva prnjavorskog kraja, jer se za vrijeme tri i po vijeka otomanske vladavine drastično mijenja vjerski sastav stanovništva. Izvori koji govore o ovim promjenama odnose se na opšta kretanja u ovom dijelu Bosne, a svjedoče o tri promjene koje su nastajale uporedo : nestanak katoličkog stanovništva, islamizacija i doseljavanje pravoslavnog stanovništva.

Katoličko stanovništvo gotovo da potpuno nestaje iz cijele Bosanske Krajine pa i Bosne za vrijeme osmanlijske vladavine. Jedan dio katolika se povukao pred najezdom osmanlijske vojske krajem XV-og i početkom XVI-og vijeka, neki su ubijeni u ratu, neki umrli od gladi i boleština, neki su odvedeni u roblje, a neki su i ostali. Od ovih koji su ostali jedan dio je vjerojatno prešao na islam, dok su drugi nastavili poštivati svoju vjeru, koju je nova vlast tolerisala dok je Otomanska imperija bila na usponu (do polovice XVI-og vijeka). Nakon toga stvari se mijenjaju. Jedini izvor koji pominje prnjavorski kraj jest franjevački biskup Bosne Srebrne Nikola Olovčić koji putuje Bosnom i 1672 dolazi u Lišnju, gdje nalazi malu katoličku zajednicu, sa župnikom alli bez crkve, od oko 1200 vjernika pod jakim pritiskom osmanlijskih vlasti. (Budući da se za osmanlijske najezde kršćanstvo povlačilo nove crkve i nove vjerske zajednice nisu se gradile, pa se iz toga da zaključiti kako je kršćanska zajednica u Lišnji mnogo starija od njena prva pomena : možda je to ostatak crkvene zajednice u mjestu Lesnia koju pominju srednjovijekovni izvori ?) Najveće povlačenje odigralo se krajem austrijsko-osmanlijskog rata (1683-1699), kada se zajedno s vojskom princa Eugena Savojskog povukao i najveći dio katolika strijepeći od odmazde sultanove vojske. Na kraju krajeva, prvi pouzdan popis stanovništva iz 1879. u prnjavorskom kraju nalazi svega 243 katolika.

Druga pojava je islamizacija o kojoj također nemamo pouzdanih izvora pa moramo samo pomenuti na koji je način do nje došlo uopšte u Bosni. Nasilni prelazak na islam nije prihvatljiv po Muhamedovom učenju. Ako je i bilo takvih pokušaja oni nikad nisu bili sistematski sprovođeni. Radilo se o povremenom pritisku na kršćane vezanom za razne odmazde za uskočke i hajdučke akcije, koji nisu mogli uroditi trajnijim ili iskrenim prelaskom na islam. Istraživanja pokazuju da je islamizacija uspjevala u redovima nižeg plemstva i zemljovlasnika, da je odluka bila individualna i da su mnogi kršćani ostvarili izuzetno uspješnu karijeru u osmanlijskoj vojsci. Prelasci na islam kod katolika zabilježeni su u bihaćko-cazinskoj regiji, Mrkonjić Gradu i Banjaluci. Udio muslimanskog stanovništva u Bosni se povećao i povlačenjem Osmanlija iz Mađarske i Slavonije u XVII-om vijeku i njihovim naseljavenjem po bosanskim gradovima. To što je broj muslimana u Prnjavoru ostao relativno mali može se objasniti blizinom granice koja je od 1699. na Savi, otkuda su česti upadi austrijskih graničara iz Vojne Krajine. U XIX-om vijeku u prnjavorskom kraju izbijaju brojne bune u kojima kršćansko stanovništvo protjeruje muslimane. Austro-ugarski popis iz 1879 nalazi u prnjavorskom kraju 2700 muslimana.

Treća odlučujuća pojava za vrijeme otomanske vladavine je i pojava pravoslavaca u ovom kraju. U navedenom popisu pravoslavci su ubjedljivo najbrojniji sa 17009 stanovnika. Historičari se slažu da u prvim godinama osmanlijskog osvajanja u Bosni, nigdje između Drine, Neretve i Save nema niti jednog traga crkvi istočnog obreda niti pomena kaluđera, popova ili vladika. Prva pojava pravoslavlja u Bosanskoj Krajini (za razliku od Istočne Hercegovine) datira iz 1596. kada se pominje po prvi put manastir Gomionica (sjeverno od Prijedora). Dolazak pravoslavaca vezan je osmanlijsko osvajanje. Širenju pravoslavlja doprinijelo je ponovno osnivanje Pećke patrijaršije od strane Mehmed-paše Sokolovića 1557. koji je svog nepoturčenog brata Makarija postavio za patrijarha. Izgleda da se osmalijska uprava morala suočiti s problemom bijega seljaka pred njihovom najezdom pa je odlučila odobriti neke privilegije pravoslavnom stanovništvu. Dok se kršćanima zabranjivalo obnavljanje crkvi, nicali su u Bosni pravoslavni manastiri i crkve, ponegdje preuzete od katolika. O dinamizmu srpske pravoslavne crkve svjedoče i brojni zahtjevi vladika bosansom beglerbegu da se katolici stave pod nadležnost pravoslavnog sveštenstva. Pravoslavci koji se doseljavaju u ove krejeve mahom su zemljoradnici koji rade na posjedima osmanlijskih moćnika. Tako su Čengići imali u prnjavorskom kraju 1885. (prema austro-ugarskom popisu) ogroman posjed u Ilovi, Skakavcima, Palačkovicma, Kokorima i Crkvenoj od ukupno 1296 hektara zemlje, a to su sve do jednog sela s pravoslavnom većinom. Najveći broj pravoslavaca u prnjavorski kraj došao je (prema ispitivanju starijih stanovnika opštine koje je proveo prof. Nedović) iz istočne Hercegovine, sjeverne Crne Gore i Boke Kotorske, te središnje Srbije.

Objašnjenja ovih promjena data u su u glavnim crtama ali treba znati da postoje brojna odstupanja, prelasci katolika i pravoslavaca na islam, prelazak katolika na pravoslavlje i drugi izuzeci. U prnjavorskom kraju i danas postoje porodice triju vjera koje nose zajedničko prezime (Bojić, Brković, Zec, Vuković, Marušić itd.), a vjerovatno imaju zajedničkog pretka.

Vjerska struktura prnjavorskog kraja postupno se i korijenito izmijenila do vremena kada 1878 austro-ugarska vojska ulazi u Bosni i Hercegovinu odlukom Berlinskog Kongresa. Prnjavor je za vrijeme Osmanlijske Imperije zadobio svoje glavno obilježje predjela s pretežno pravoslavnim življem, manjim brojem muslimana i zanemarivim brojem ostalih vjeroispovjesti. Prema svjedočanstvu jednog istoričara koji je prošao gradom Prnjavorom 1878. Vjekoslava Klaića "Prnjavor je [bila] varošica od stotinjak muhamedanskih kuća i dvadesetak pravoslavnih. Muhamedanci [su imali] svoju džamiju a pravoslavci svoju parohiju”. Uz to je dodao, “Ilova i Drenova su velika pravoslavna sela u žitorodnoj okolici”. Zanimljivo je dakle što u to vrijeme u najstarijim naseljima (Prnjavor, Konjuhovci, Lišnja) prevladavaju muslimani dok su pravoslavci imali većinu u okolnim selima.

Ovim se završava vrijeme neizvjesnosti i nedovoljnih izvora za proučavanje stanovništva prnjavorskog kraja. Od dolaska austro-ugarske uprave u Bosnu i Hercegovinu, postoje pouzdani statistički podaci skupljeni prilkom redovnih popisa stanovništva.

d) O postanku grada Prnjavora

Najstariji pomen Prnjavora koji je do sada pronađen nalzi se na već pomenutoj karti austrijskog oficira I. von Makovicha, kapetana pri generalštabu, iz 1783., dok se u bosanskim izvorima naziv Prnjavor prvi put pominje u jednom popisu pravoslavnih bogomolja banjalučke regije iz 1834. (“Banjalučki šamatizam”), gdje se navodi da u njemu postoji parohija. Prema Nedoviću, prva parohijalna pravoslavna crkva (tzv. “Ćelija”) ovdje je podignuta je 1829., a prva džamija još 1800. Od najstarijih vremena Prnjavor je naselje s mješovitim pravoslavnim i muslimanskim stanovništvom. Za postanak grada Prnjavora također nedostaju pouzdani podaci : ne zna se ko ga je i kad osnovao. Zbog toga su jedine indikacije u etimologiji, tj. značenju i porijeklu riječi "prnjavor".

Ime Prnjavor dolazi od zajedničke imenice “prnjavor” koja označava najčešće naselje na manastirskom posjedu, obično nedaleko od samog manastira, dok riječnik Matice Srpske i Matice Hrvatske navodi i drugo značenje gdje "prnjavor" označava zabito i zabačeno naselje. Neki etimolozi smatraju da riječ “prnjavor” dalazi od grčke riječi “pronija”, a neki od riječi “prnja”, tj. haljetak, siromaška odjeća. Usmena predanja govore da se neko naselio kod Ganine Vode, nedaleko od hana u kom su se odmarali putnici iz Tešnja i Kobaša na putu za Banjaluku, tj. da se tu neko “sprnjavorio”, kako se u narodu kaže za one koji se negdje dosele vođeni nevoljom. Poznato je da su manastiri u Osmanlijskoj Imperiji bili primorani davati gostoprimstvo putnicima namjernicima, pa nije isključeno da je pomenuti han u stvari bio upravo manastir za kojim se traga, možda čak i ostatak srednjovjekovnog franjevačkog samostana. Za ovo nema dokaza ali je jasno da se potreba za hanom na mjestu današnjeg Prnjavora nije mogla pojaviti prije Karlovačkog mira (1699.) kada je granica s Austrijom pomjerena na Savu. Do tada su trgovački putevi istok-zapad prolazili sjevernije, Posavinom i Slavonijom služeći se Savom kao plovnom rijekom, a pravac sjever-jug sa središnjom Bosnom obavlja se kao i danas dolinama Vrbasa i Bosne. S pomjeranjem granice na Savu, morala se pokazati potreba da se uvede paralelan put koji bi prolazio istim pravcem istok-zapad ali pedesetak kilometara južno od Save.

Riječ “pronija” označava u bizantijskoj verziji feudalnih posjeda crkveni zemljišni posjed dat na upravljanje nekom svjetovnom licu. O kom se crkvenom posjedu radi, nije moguće utvrditi : Nedović predlaže pravoslavni manastir Stuplje, (20 km južno od Prnjavora) uništen u austrijsko-osmanlijskom ratu krajem XVII-og vijeka, no to je samo pretpostavka koja se poklapa s vremenom kad je mogao nastati pomenuti han. Ni za ovo nema pouzdanih dokaza.

Ono što je sigurno je to da su u Prnjavoru od postanka živjeli i pravoslavci i muslimani, a da je u početku pravoslavni živalj stanovao na Prnjavorskom brdu oko pravoslavne crkve, a muslimani oko Ganine Vode u podnožju brda, nedaleko od džamije. Ova prostorna podvojenost dviju zajednica primjetna je i do danas (barem do početka rata 1992.-1995.) : muslimanske mahale nalaze se na prostoru oko džamije, između zelene pijace i gimnazije (jugoistočni dio grada) te između pijace i nekadašnje osnovne škole “9. maj”, sve do Konjuhovaca (zapadni i jugozapadni dio). Pravoslavno stanovništo uglavnom je smješteno u gornjem, tj. sjevernom dijelu grada, duž brda koje se prostire od Gložića do Lazine Vode. (U ovaj pojednostavljeni prikaz naravno nije moguće ubrojiti niti stambene zgrade izgrađene poslije drugog svjetskog rata u koje su se doselili ljudi različitih vjeroispovjesti niti ostale prnjavorske manjine koje su rasute po cijelom gradu).

e) Austro-ugarska vladavina

S dolaskom austro-ugraske vojske, odlukom Berlinskog kongresa 1878. Godine, Bosna i Hercegovina je dodijeljena na upravu zajedničkom carskom (austrijskom) i kraljevskom (mađarskom) ministarstvu financija sa zadatkom da stane u kraj neredima i bunama koje su redvono potresale Otomansku Imperiju u agoniji. Jedna od prvih mjera nove vlasti, bilo je popisivanje naselja i izrada topografskih karata, a zatim i popis stanovništva proveden 1879. Prnjavor je u tom popisu bio istureno odijeljenje (filijala) banjalučkog okruga, a od 1885. i sam postaje okrug koji se prostirao između Save, Vrbasa, Ukrine i vrhova planine Jošavke, tj. na području današnjih opština Srbac, Čelinac i Laktaši. Evo kakvo su stanovništvo popisivači našli u okrugu Prnjavor od prvog do posljednjeg austro-ugraskog popisa :

okrug PRNJAVOR	Muslimani	Pravoslavci	Katolici (s grko-katolicima)	Židovi i ostale vjeroispovijesti	UKUPNO
1879.	2 700	17 009	243	Nema	19 952
1885.	3 186	20 226	1 001	11	24 406
1895.	4 769	24 334	1 199	95	30 424
1910.	3 578	28 202	13 732	802	46 314

Iz podataka ovog popisa se vidi da prevladava pravoslavno stanovništvo. Prema njegovom razmještaju na teritoriji okruga vidi se da su odvajkada narodi Prnjavora živjeli u odvojenim selima. Rasutost pravoslavaca može se pripisati osmanlijskim zakonima o tzv. “ničijoj zemlji” na koju su se doseljavali (ili su bili doseljavani) pravoslavni seljaci, a koja se nalazi uvijek na razdaljini do koje glas ne može više da dobaci ili pola sata hoda od naselja. Kada se pažljivo pogleda narodnosna karta okruga vidi se da su pravoslavni seljaci baš tu naseljeni, tj. na oko dva kilometra od glavnih muslimanskih sela : Lišnje, Konjuhovaca i Prnjavora. Potvrda o doseljavanju pravoslavaca nalazi se i u posebnom obliku sela, koje se drastično razlikuje od muslimanskih. Za razliku od ovih, koja su sva redom sela zbijenog tipa, pravoslavna sela su (a naročito ona najstarija) rasutog tipa sa zaseocima ponekad i prilično udaljenim jednim od drugih, a uglavnom nose ime porodice koja u njoj živi (npr. Sarići, Milići, Božunovići, Radulovići i Vasići u Grabik Ilovi). Svaki ogranak sela je proširena porodica jer su se pravoslavci nastanjivali na jednom mjestu i oko njega onda nastanjivali svoju djecu (ili zadrugu, kako se zvala zajednica međusobno srodnih porodica kojom je rukovodio domaćin). Objašnjenja premoći pravoslavnog stanovništva u prnjavorskom kraju mogu se naći u prošlosti. Bilo da su se doseljavali svojevoljno ili pod prisilom, Prnjavor je pravoslavcima ili onima koji su ih doseljavali nudio najbolje uslove : za spahije je bilo dovoljno velikih prostranstava slobodne i plodne zemlje na koju je valjalo dovesti kmetove, a za one seljake koji su se od spahija skrivali, bilo je dovoljno divljih i udaljenih šuma. Na ovaj način stvorena većina održala se i u vrijeme Austro-Ugarske.

Iz tabele se takođe vidi da je demografski rast muslimanskog stanovništva bio veći od rasta pravoslavnog stanovništva, ali da se ukupni broj muslimana u okrugu postupno smanjivao zobg odseljavanja u dijelove Balkanskog poluostrva još uvijek pod Otomanskom vlašću (Sandžak, Kosovo, Makedoniju) ili u Anadoliju. Veći rast muslimanskog stanovništva u to vrijeme dolazi od bojlih životnih uslova (manje smrtnosti).

Najspektakularnija pojava u ovom razdoblju je kolonizacija katoličkog stanovništva. Za vrijeme otomnske vladavine katoličko stanovništvo je bilo gotovo potpuno nestalo. Nije isključeno da je bečki dvor želio razbiti demografsku dominaciju pravoslavaca u korist katoličkog stanovništva koje se držalo za odanije katoličkoj monarhiji Habsburgovaca, kako tvrdi Nedović. Ali kolonizacija se lakše shvaća kada se vidi do koje mjere je prnjavorski kraj rijetko naseljen : u okrugu je 1895. živjelo 25 stanovnika po km², sa izuzetnim opterećenjem obradive zemlje (samo 60 zemljoradnika po km² obradive površine, 1,6 ha obradive zemlje po zemljoradniku). Da je prvobitna namjera vlasti bilo unaprijeđenje poljoprivrede vidi se i po tome što je kolonizacija provedena u sjevernoj Bosni, a najviše u okrugu Prnjavor (1931. u Bosanskoj Krajini kolonizatori – materinski jezik nije srpsko-hrvatski – uglavnom se nalaze u okruzima Banjaluka, Gradiška, Derventa i Prijedor : od 5 do 9% stanovništva; Prnjavor drži rekord : 28,9 % stanovništva ili 18400 građana !).

Koji su narodi došli u prnjavorski kraj ? Prvi doseljenici koji stižu 80-ih godina XIX vijeka su Nijemci, katolici i protestanti iz Šleske i Rajnske oblasti, koje je pozvao bosanski nadbiskup Stadler putem crkvene štampe, a naseljavaju se u Šibovskoj i na brdu Glogovac (Štrpci). Nakon njih dolaze i Mađari koji se nastanjuju na Vučijaku. Austro-ugarska vlast ovu praksu usvaja tek kasnije, 1893 zakonom o agrarnim kolonijama prema kojem su doseljenici dobijali na kredit 12 ha carske šume za krčenje uz poreske olakšice tokom tri prve godine. Cilj je bilo da se spoji ugodno s korisnim, razvije poljoprivreda i prodaja drveta,te da se tako pokrije najveći dio troškova za održavanje trupa i financiranje željezničke mreže. Za Nijemcima i Mađarima uslijedili su Talijani iz oblasti Trento koji su u početku bili rasuti a poslije su se okupili u Štivoru (1986. su slavili stogodišnjicu naseljavanja). Tih godina dolaze i Česi i nekoliko Slovaka u Maćino Brdo. Poljaci su bili rasuti, jer su mjesta dobijali na nekoj vrsti lutrije. Posljednja veća zajednica koja se doselila jesu Ukrajinci iz Galicije.

Doselilo se ukupno oko 10 000 ljudi, seljaka iz svih dijelova Austro-ugarske. 80% doseljenika je slavenskog porijekla : poljskog, češkog i ukrajinskog. Zahvaljaujući doseljenicima prnjavorski okrug tih godina bilježi prosječan godišnji porast od 1,8% (najveći u Bosni i Hercegovini !). Za razliku od uobičajenog tumačenja, sve ukazuje da je uticaj kolonizacije nesumnjivo bio pozitivan : naseljen je jedan pusti kraj i tako nadoknađen gubitak muslimanskog stanovništva koje se odseljavalo iz kršćanske carevine prema Sandžaku, Kosovu, Makedoniji i Anadoliji, tj. u krajeve koji su ostali pod Osmanlijskom Imperijom. Krčenjem su se dobile nove obradive površine, a doseljenici su došli iz razvijenijih poljoprivrednih dijelova monarhije. Uvezena je kultura krompira, raži, heljde, peršuna, mrkve, cvekle, špinata, lana i konoplje i drugih do tada nepoznatih kultura u ovom kraju. Unaprijedjana je i tehnika mnogih zanata (krojačkog, urarskog, kolarskog i stolarskog) a u obradu zemlje uvodi se češće i dublje oranje, čelični plug i oranje s više pari konja ili volova. Tako su kolonisti doprinijeli povećanju prinosa, a samim time i prihoda u opštinskoj kasi od poreza i drugih dadžbina iz kojih se ulagalo u izgradnju puteva, nekoliko osnovnih škola u Štrpcima, Prnjavoru, potočanima, na Vijaci i u Kremni, u Šibovskoj i Lišnji i na Vučjaku, zatim i niz korisnih ustanova (prnjavorska gradska bolnica, biblioteke i vatrogasno društvo, kulturna društva, klub muzičara itd.). Grad Prnjavor dobio je činovničke službe, opštinu (u današnjem vojnom odsjeku), novu (tj. sadašnju) pravoslavnu crkvu (1884.-1887) pa onda i novu katoličku crkvu (1909.). Na poslijetku, da nije Austro-Ugarske ne bi bilo ni slavnih drvoreda.

Domaće stanovništvou početku je s podozrenjem gledalo na doseljenike, što iz političkih razloga, što zbog toga što je vladalo simromaštvo pas moglo strahovati da ce doseljavanje samo pogoršati stanje u kraju. No, vremenom su se uspostavili dobrosusjedski odnosi. Starosjedioci su se smilovali na jadne dosljenike, pomagll im pri krčenju šume, poklanjali im krave i sjeme za žetvu itd. Na kraju krajeva, poboljšanje životnih uslova u okrugu se osjetilo desetak godina kasnije, kada i nestaje početno nepovjerenje straosjedilaca koji su i sami osjetili da su doseljavanjem kolonista bili na dobiti u više pogleda.

Banja Kulaši

Banja Kulaši, udaljena je 14 km od Prnjavora, smještena je u pitomoj dolini rijeke Ukrine, u kraju koji se odlikuje umjereno-kontinentalnom klimom. Stoljetna tradicija Banje zasniva se na izvorima izrazito ljekovite termo-mineralne vode (30,6 OC). Voda je bakteriološki potpuno sterilna, a posebne karakteristike su da je visokoalkalna (Ph 11.75) i sa niskom mineralizacijom (168 mg/l). U svijetu postoji samo sedam ovakvih izvora. Glavne indikacije: bolesti bubrega i mokraænih puteva (kamenac bubrega i mokraænih mjehura, hroniène infekcije bubrega, stanja poslije operativnih zahvata na bubrezno mokraænom sistemu); bolesti organa za varenje (gastritis, èir zeluca i dvanaestopalaènog crijeva); bolesti ženskih polnih organa; povišeni krvni pritisak dijabetes i holesterol; posljedice tjelasnih povreda; bolesti lakomotornog aparata (reumatizam); kožne bolesti (ekcemi, psorijaza). Valja istaæi vidne rezultate u lijeèenju psorijaze, sto je izmeðu ostalog posebnost ove Banje. Gostima u Banji na raspolaganju su: pansion I kategorije sa 112 ležaja, TV i kino sala, banket sala, biblioteka i 350 sjedišta u restoranu, kafe baru i aperitiv baru. U sastavu Banje su: dva zatvorena bazena sa termomineralnom vodom, 27 kupki od kojih jedna za podvodnu masažu, trim-kabinet, ambulanta i autokamp "B" kategorije kapaciteta 110 kamp jedinica. Pored Banje protièe rijeka Ukrina pogodna za kupanje i sportski ribolov, okružena bogatim lovištima visoke i niske divljaèi. Ljubitelji konja i konjièkog sporta mogu da posjete Lipicanersku ergelu "Vuèijak", koja se nalazi u blizini banje Kulaši, na putu prema Prnjavoru.

Kontakt:
AD "CER" BANJA KULAŠI
Prnjavor
Tel. ++387 (51) 766-105; 766-101, 766-135